Allelopatiýa köplenç himiki birleşmeleri öndürmek we daşky gurşawa çykarmak arkaly bir ösümlik görnüşiniň beýlekisine göni ýa-da gytaklaýyn, oňyn ýa-da otrisatel täsiri hökmünde kesgitlenýär [1]. Ösümlikler üýtgäp durmak, ýaprakly syzmak, kök eksudasiýasy we galyndylaryň bölünmegi arkaly daş-töwerekdäki atmosfera we topraga allelohimiki serişdeleri goýberýär [2]. Möhüm allelohimiki toparlaryň biri hökmünde üýtgäp durýan komponentler howada we topraga şuňa meňzeş usullar bilen girýärler: ösümlikler üýtgemeleri göni atmosfera goýberýärler [3]; ýagyş suwy bu bölekleri (monoterpenler ýaly) ýaprak sekretor gurluşlaryndan we ýerüsti mumlardan ýuwýar, üýtgäp durýan komponentleriň topraga potensialyny üpjün edýär [4]; ösümlik kökleri ösümliklere we patogenlere sebäp bolan uçgunlary topraga çykaryp biler [5]; ösümlik hapasyndaky bu komponentler töwerekdäki topraga hem goýberilýär [6]. Häzirki wagtda üýtgäp durýan ýaglar haşal otlary we zyýankeşleri dolandyrmakda ulanmak üçin has köp öwrenilýär [7,8,9,10,11]. Gazdaky ýagdaýlaryny howada ýaýratmak we beýleki ştatlara topraga ýa-da topraga öwrülmek arkaly hereket edýärler [3,12], kesişýän täsirler arkaly ösümlikleriň ösmeginiň öňüni almakda we ekin otlary ösümlik jemgyýetini üýtgetmekde möhüm rol oýnamak [13]. Birnäçe gözleg, allelopatiýanyň ösümlik görnüşleriniň tebigy ekosistemalarda agalyk etmegini aňsatlaşdyryp biljekdigini görkezýär [14,15,16]. Şonuň üçin ösümlikleriň agdyklyk edýän görnüşleri allelohimiýa çeşmeleri hökmünde nyşana alnyp bilner.
Soňky ýyllarda allelopatiki täsirler we allelohimiki serişdeler sintetiki gerbisidleriň ýerini tutýanlary kesgitlemek maksady bilen gözlegçilerden kem-kemden ünsi çekdi [17,18,19,20]. Oba hojalygynyň ýitgilerini azaltmak üçin gerbisidler haşal otlaryň ösmegine gözegçilik etmek üçin has köp ulanylýar. Şeýle-de bolsa, sintetiki gerbisidleriň birkemsiz ulanylmagy haşal otlara garşy durmagyň, topragyň kem-kemden zaýalanmagynyň we adam saglygyna howp salmagyna sebäp boldy [21]. Ösümliklerden alnan tebigy allelopatiki birleşmeler täze gerbisidleriň ösmegi üçin ýa-da täze, tebigatdan alnan gerbisidleri kesgitlemek üçin gurşun birleşmeleri hökmünde ep-esli mümkinçilik döredip biler [17,22]. Amom villosum Lour. zynjyr maşgalasynda köp ýyllyk ösümlik bolup, agaçlaryň kölegesinde 1,2–3.0 m belentlige çenli ösýär. Günorta Hytaýda, Taýlandda, Wýetnamda, Laosda, Kambojada we Günorta-Gündogar Aziýanyň beýleki sebitlerinde giňden ýaýrandyr. A. villosumyň gury miwesi özüne çekiji tagamy sebäpli umumy ysly görnüşdir [23] we Hytaýda aşgazan-içege kesellerini bejermekde giňden ulanylýan adaty ösümlik dermanlaryny aňladýar. Birnäçe gözlegde A. villosuma baý üýtgäp durýan ýaglaryň esasy derman düzümleri we ysly maddalardygy habar berildi [24,25,26,27]. Gözlegçiler A. villosumyň efir ýaglarynyň Tribolium castaneum (Herbst) we Lasioderma serricorne (Fabricius) mör-möjeklere garşy kontakt zäherliligini we T. kastaneuma garşy güýçli zäherlenmäni görkezýändigini anykladylar.28]. Şol bir wagtyň özünde, A. villosum ösümlikleriň dürlüligine, biomassasyna, ilkinji ýagyş tokaýlarynyň toprak iýmitlerine zyýanly täsir edýär [29]. Şeýle-de bolsa, üýtgäp durýan ýagyň we allelopatiki birleşmeleriň ekologiki roly entek belli däl. Öňki gözlegleriň netijesinde A. villosum efir ýaglarynyň himiki düzümleri [30,31,32], biziň maksadymyz A. villosumyň allelopatiki täsiri bolan birleşmeleri howada we toprakda agdyklyk etmegine kömek etmek üçin goýbermekdir. Şonuň üçin aşakdakylary meýilleşdirýäris: (i) A. villosumyň dürli organlaryndan üýtgäp durýan ýaglaryň himiki düzümlerini seljermek we deňeşdirmek; (ii) A. villosumdan çykarylýan we üýtgäp durýan birleşmeleriň uçýan ýaglarynyň allelopatiýasyna baha beriň, soňra Lactuca sativa L. we Lolium perenne L-e allelopatiki täsir eden himiki serişdeleri kesgitläň.; we (iii) A. villosumdaky ýaglaryň toprakdaky mikroorganizmleriň dürlüligine we jemgyýetçilik gurluşyna edýän täsirini ilki bilen öwreniň.
Öňki: Şem we sabyn üçin arassa Artemisia capillaris ýagy, gamyş ýakýan diffuzorlar üçin lomaý diffuzor efir ýagy Indiki: Lomaý köpçülikleýin bahasy 100% Pure Stellariae Radix efir ýagy (täze) Aromaterapiýa Ewkalipt globulusyny rahatlaň